Dorpsgenoten, broeders en zusters,

[intro]
hoe langer hoe minder mensen kunnen zich de Tweede Wereldoorlog bewust herinneren. Over tien jaar leeft er bijna niemand meer die de oorlog heeft meegemaakt. Met deze mensen verdwijnt ook de levende herinnering aan wat er destijds gebeurd is.
Moeten we dan nog wel steeds de Tweede Wereldoorlog en haar slachtoffers blijven gedenken? We gedenken toch ook niet meer de slachtoffers van Napoleon…? En tóch is belangrijk dat we blijven herdenken. Het doet ons beseffen dat vrijheid en vrede niet vanzelfsprekend is. Het thema voor de herdenking vanavond is “wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst”. En zo ís het! Alleen door te bedenken hoe het mis kan gaan, en mis ís gegaan in het verleden, zullen we weten we waar waakzaamheid geboden is in het heden. Gedenken om te leren. Zo zegt ook de 78e psalm het. “Wij weten het – wat er vroeger gebeurd is – onze ouders hebben het ons verteld; Wij willen het ook onze kinderen niet onthouden”. En waarom? Om ervan te leren. Want wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst.

[lessen uit het verleden]
De vraag doet zich dan wel op: hoe kun je leren van het verleden? Immers, de geschiedenis herhaalt zich nooit helemaal, elke tijd en situatie is uniek. En toch kan kennis van het verleden je ogen openen, zodat je het heden dieper doorziet. Ik noem maar een voorbeeld: reeds de oude Romeinen hadden de leus ‘brood en spelen’. Door grootse spelen te organiseren wonnen Romeinse heersers de gunst van het volk, en tegelijk leidde het de aandacht af van de minder prettige kanten van hun bestuur.
“Brood en spelen”. Door de eeuwen heen zien we dit terugkomen, denk slechts aan de Olympische Spelen in Berlijn 1936, met Hitler als gastheer. “Brood en spelen” om gunst te winnen en af te leiden. Wie met een door de geschiedenis geopend oog kijkt, kan ineens de afgelopen Olympische Winterspelen beter plaatsen, project van president Putin…
Leren van de geschiedenis. Ik noem nog een voorbeeld. Toen in Duitsland in 1938 de zogenaamde ‘Kristallnacht’ plaatsvond, vroegen vele Joden asiel aan in Nederland. Maar de Nederlandse regering wilde hen niet opvangen en riep gevluchte Joden zelfs uit tot ongewenste vreemdelingen. De motivatie was als volgt: ‘Ten eerste zitten we zelf in een economische crisis. En ten tweede staat de meerderheid van ons volk niet open voor meer Joden in ons land”. Allebei was dat een feit. Gevolg? Ze moesten het zelf maar uitzoeken, en velen kwamen om. Wie zo de geschiedenis kent, ziet met verbázing hoe er momenteel wordt omgegaan met de vele vluchtelingen die de Middellandse zee proberen over te steken. U kunt er veilig van uitgaan dat ze dat niet voor hun plezier doen. Maar Europa zegt: “wij zitten zelf in een economische crisis. En bovendien, de meeste Europeanen vinden dat er al meer dan genoeg arme buitenlanders hier wonen”. Dat zijn feiten, inderdaad. Met zulke argumenten wordt de grensbewaking opgevoerd en de reddingspogingen verminderd. Maar wie kijkt door de bril van de geschiedenis, wordt er niet blij van. Zal deze houding ook in het heden niet onvermijdelijk tot tragedies leiden? Wat dat betreft spreken de beelden van de vele verdronken vluchtelingen voor zich…

[beperking van lessen uit verleden]

“Wie zijn ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst”. En tegelijk zijn de lessen uit het verleden beperkt. Een situatie toen is nooit écht gelijk aan wat er nu speelt. Je kunt het altijd oneens zijn met een bepaalde parallel die iemand trekt. Bovendien leert het verleden vaak vooral hoe het niet moet. Zoals de Nederlandse regering in 1938 deed, moet het niet. Maar hoe dan wél omgaan met een grote toestroom aan vluchtelingen? Dat is een probleem waar de geschiedenis geen antwoord op geeft, een vraag waar politici oprecht mee worstelen.
Leert de geschiedenis ons wel iets? Wel, ik kan u in elk geval één les uit de geschiedenis geven: het is het verstandigste om niet op te vallen. Let vooral op je eigen belang, en sta maar liever niet op tegen onrecht. Steek je nek niet uit, lever geen tegenspraak! Probeer niet dingen te veranderen die nu eenmaal zo zijn. Als je dat doet, loop je namelijk een veel grotere kans dat het slecht met je afloopt. Denk aan verzetsstrijders en mensen die onderduikers hielpen. Hoevelen zijn niet omgekomen? Denk aan grote namen als Gandhi en Martin Luther King – en Jezus. Ze vonden allemaal de dood wegens hun ideeën en hun daden. Nee, zoals hen kunt u maar beter niet zijn… Niet teveel protesteren, toch maar meewerken ook al sta je ergens niet achter. Net zoals zoveel Nederlanders deden in de oorlog – zoals u en ik uit ons zelf waarschijnlijk ook als vanzelf zouden doen doen. Wees een grijze muis. Dat is het veiligste – een ontwijfelbare les van de geschiedenis.

[hoe wel: ken Gods normen]
U begrijpt, zó moeten we geen lessen trekken uit het verleden. Maar hoe dan wel? De psalm die we lazen wijst ons daarin een richting. Het gaat namelijk niet in de eerste plaats over wat mensen deden. De nadruk valt anders: op hoe God is, en op de richtlijnen die Hij geeft. De psalm zegt: ga niet alleen uit de geschiedenis leren hoe het niet moet, maar ga van God leren hoe het wél moet. Welke dingen zijn van waarde en wil je verdedigen? Waar kun en moet je voor stáán?
Het gaat er niet om hoe je zelf met zo weinig mogelijk kleerscheuren door de moeilijkheden komt. Nee, er worden ons waarden aangereikt die hóger zijn, waarvan de verdediging soms ten koste gaat van jezelf. De waardigheid van ieder mens als schepsel van de Allerhoogste, de waarde van gerechtigheid in de samenleving; van vrijheid en verantwoordelijkheid. Zó is de wereld zoals God die voor ogen heeft, een wereld waarin een mens werkelijk tot ontplooiing kan komen.
Weten waar je wél voor staat, dat is veel belangrijker dan weten hoe het in de geschiedenis is misgegaan. Ik geloof van harte dat daarvoor júist de Bijbel zo belangrijk is: Gods aanwijzingen. Bovenal de woorden en het voorbeeld van Jezus. En tegelijk zit, Godzijdank, het zoeken naar wat recht en waardevol is, diep in elk mens. Met alle mensen van goede wil mogen we zoeken naar een leefbare samenleving.
Weten waar je voor staat, dát ik belangrijk. En daarbij scherpt kennis van de geschiedenis je blik. Juist wie de vrijheid werd afgenomen, beseft de waarde ervan. Juist wie monddood werd gemaakt, beseft hoe belangrijk vrije meningsuiting is.

[toepassing]
Zo zijn we bijeen op deze plechtige avond waarop we de doden herdenken. We gedenken hen die vielen in strijd of verzet, die hun leven gaven voor wat groter is dan henzelf. Heldhaftig, of met het hart in de keel. Bekend of onbekend. Zij allen zijn ons ten voorbeeld: Waarvoor zijn wij bereid offers voor te brengen? Waar staan wij voor?
We denken aan hen die omkwamen als burgerslachtoffer. Het toont de zinloze wreedheid van oorlog en strijd. We gedenken in het bijzonder ook hen die omkwamen door vervolging. Het stelt ons de vraag: zijn er ook heden ten dage mensen die wij afschrijven? Waarvan we liever hadden dat ze er niet waren in onze maatschappij? En het roept ons op te strijden tegen iedere vorm van zulk denken, omdat het tot ellende en kwaad leidt.
We zijn gezegend met vrijheid. En daarom: laten we zuinig zijn op wat we hebben. Niet slechts voor onszelf leven, al lijkt dat het makkelijkste en veiligste. Juist wie dat níet deden, hebben het verschil gemaakt! Nee, laten we doen wat de tweede Schriftlezing ons voorhoudt: stel uzelf in dienst van God als een werktuig voor de gerechtigheid. Hoe, dat zal voor ieder weer anders zijn. Maar wees een werktuig voor de gerechtigheid, in groot en in klein! God geve dat we, ziende op het verleden, een open oog mogen hebben voor waar het om gaat in het heden.

Amen