Link naar de relevante gedeeltes uit het Dienstboek van de Protestantse Kerk hier (pagina 453 en verder)

Gemeente van Jezus Christus

[intro: ziekenzalving onbekend, maar waarom?]
vroeger was Poeldijk een echt katholiek dorp, dat zult u wel weten. De kerk, haar dienaars en gebruiken waren alom tegenwoordig in deze buurt. En zo kon het wel eens gebeuren dat er zomaar door de week een priester langsfietste in zijn lange gewaad. De mensen bleven dan vaak even eerbiedig stilstaan en keken in welke richting hij ging. Wat was er dan namelijk aan de hand? Dan was er iemand in het dorp slecht aan toe! Wie zou het zijn?
De priester ging een zieke ‘bedienen’ zoals dat heet. Een laatste biecht afnemen, de communie brengen, en, daar gaat het me nu om, de zieke zalven met olie. Het ‘laatste oliesel’ wordt dat genoemd. Een voorbereiding op het sterven, om zo zalig te kunnen heengaan.
Wij protestanten kennen dit sacrament niet. Wij hebben alleen de heilige doop en het heilig avondmaal. Geen sacrament der stervenden, zoals het genoemd werd. Maar dat niet alleen, wij kennen helemaal het gebruik van de ziekenzalving vrijwel niet. En dat terwijl het niet zomaar een ‘Roomse uitvinding’ is. Zijn wij misschien iets kwijtgeraakt?
Uit de Bijbel hoorden we de duidelijke oproep, uit de Jakobusbrief: “Is iemand ziek onder u? Laat hij dan de ouderlingen van de gemeente bij zich roepen, en laten die voor hem bidden en hem zalven met olie in de naam van de Heer”. Daar hoef ik eigenlijk geen preek voor te houden om die woorden uit te leggen. Het staat er buitengewoon duidelijk: ben je ziek? Roep de ouderlingen om voor je te bidden en je te zalven met olie. Waarom doen we dat niet? Tenminste, ik ben in de bijna vijf jaar dat ik predikant ben nog nóóit iemand tegengekomen die deed wat hier staat. En als ik wél zo iemand had ontmoet, dan had ik in de predikantenopleiding nooit geleerd wat je dan moet doen! De laatste vijftig jaar is er in Nederland in de protestantse kerken meer aandacht gekomen voor ziekenzalving. Terecht, denk ik. Vanavond staan we er bij stil in deze leerdienst.

[exegese]
Wat zegt de Bijbel over het zalven van zieken? Er wordt slechts op twee plekken over geschreven, die we beide gelezen hebben. In Markus 6 wordt duidelijk dat de 12 leerlingen van Jezus zieke mensen zalven met olie als Jezus hen er op uit stuurt. Het staat er niet met zoveel woorden, maar blijkbaar heeft Jezus hen daarin geïnstrueerd. Verder lezen we niets, alleen dat de 12 het dus al deden.
In Jakobus 5 wordt uitgebreider op de ziekenzalving ingegaan. Dit gedeelte is de basis waarop het zalven van zieken wordt gebaseerd. En zoals ik al zei, het is een heldere tekst. Jakobus geeft instructies aan mensen in verschillende situaties. Heb je het moeilijk? Moet je bidden! Ben je blij? Moet je lofliederen zingen! Tot zover kan iedereen meekomen, lijkt me.
Maar dan zegt hij, even bondig: ben je ziek? Dan moet je je laten zalven! Of… wacht even, dat staat er niet! Het is altijd belangrijk om goed te lezen. Er staat iets anders: ben je ziek? Laat dan de ouderlingen komen en laten die voor je bidden. Bidden is het hoofdwoord hier, niet zalven. In het Grieks kan je zien dat zalven een begeleidende handeling is bij het bidden. Trouwens, in heel de brief van Jakobus komt het belang van gebed steeds terug, dus dat klopt precies. Ben je ziek? Laat voor je bidden! Door wie? Door de ouderlingen, of oudsten: dat wil zeggen de gemeenteleiders toen. Er waren toen nog geen aparte dominees – in de huidige tijd zou ik die er zeker bij betrekken. Letterlijk staat er ‘over hem bidden’, niet ‘voor hem’ – dat wijst naar alle waarschijnlijkheid op gebed met handoplegging. En daarbij dient de zieke dus gezalfd te worden met olie. En dan volgt de belofte: en het gelovig gebed zal de zieke behouden, enzovoorts. Daar kom ik zo nog op. Die belofte, dáár komen natuurlijk uw vragen bij. Werkt het echt, zo’n zalving? Hoe dan? Dat komt zo.
De opdracht echter is duidelijk. Ben je ziek? Laat voor je bidden en laat je zalven. Dus ik zou zeggen: gewoon doen! Als u bij mij komt met die vraag, zál ik ook zeker komen om het te doen, in overleg met de kerkenraad natuurlijk. Maar zoals ik al zei: ik heb het nog niet meegemaakt, en u waarschijnlijk ook niet. Hoe komt dat? Zijn we het gewoon niet gewend? Ik denk het laatste.

[verwording in kerkgeschiedenis]
Hoe komt het dan, dat de ziekenzalving in de protestantse kerken zo uit de aandacht is verdwenen? Daarvoor moet ik u meenemen in de kerkgeschiedenis. In de vroege kerk was de ziekenzalving heel gewoon. We lezen erover hier bij Jakobus, maar ook bij andere getuigen uit later tijd zoals kerkvaders. Om slechts één voorbeeld te geven: de Engelse theoloog Beda uit de 8e eeuw schrijft ergens “nu is het de gewoonte van de kerk dat de zieken gezalfd worden door de priesters met gewijde olie en dat, door het gebed dat deze zalvingen begeleidt, ze genezen worden”.
In de loop van de middeleeuwen veranderde echter het gebruik van de zalving met olie. Het werd werd tot een zelfstandig sacrament, een gewijde handeling, die meer en meer kwam los te staan van het gebed om genezing. Na een tijd werd het laatste oliesel, zoals het inmiddels was gaan heten, alleen nog gezien als voorbereiding op de dood. Het werd daarom ook niet meer toegediend aan mensen die gewoon ziek waren, maar alleen aan stervenden. Als iemand bediend werd, dan dacht de familie niet ‘nu wordt hij of zij misschien beter’, maar ‘nu gaat hij snel sterven’ Kortom, van het bidden en zalven zoals Jakobus dar voorschrijft, was iets heel anders gemaakt.
Toen de Reformatie kwam, werden vele misbruiken uit de Rooms-katholieke kerk van toen uitgebannen. Denk aan de mis in het Latijn, de aflaten, de beeldenverering, maar ook de ziekenzalving. Van de zeven Roomse sacramenten bleven alleen doop en Avondmaal over. Een kernpunt van de Reformatie is dat Gods genade gebonden is aan het geloof, niet aan één of ander ritueel. Je hebt geen priester nodig om zalig te sterven, maar geloof! Geen wonder dus dat het laatste oliesel werd afgeschaft.
Het misbruik werd zo afgeschaft, maar… er kwam geen goed gebruik van de zalving voor terug. Er werd feitelijk niets meer gedaan met het Bijbelse voorschrift van Jakobus. Dat had onder meer te maken met het destijds heersende idee dat wonderen van genezing alleen in de Bijbelse tijd plaatsvonden. Hoe dan ook, onder protestanten is de ziekenzalving zo in het vergeetboek geraakt. Jammer, en eigenlijk niet zo consequent, omdat de hervormers juist terug wilden naar de Bijbel! En die zegt: ben je ziek? Laat de oudsten voor je bidden en je met olie zalven.

[waarom olie, en niet alleen gebed?]
Misschien komt het ook omdat wij protestanten niet zo van de rituelen zijn. Je denkt al snel: is dat nu nodig? Goed als je voor je laat bidden, maar waarom zou je dan nog zalving met olie daarbij doen? Er staat toch ‘het gelovig gebed zal de zieken behouden’, niet de olie. Dus is gebed alleen niet genoeg? Waarom moet er zo’n raar ritueel bij?
Wel, heel kort: omdat de Bijbel het aangeeft. En een iets langer antwoord: omdat de mens méér is dan alleen verstand. Kijk, het zit hem niet in de rituelen, maar toch zijn die waardevol. Je zou, bij wijze van spreken, bij het Heilig Avondmaal ook alleen rond een lege tafel kunnen gaan zitten en aan Jezus denken. Maar dat is toch niet hetzelfde als brood en wijn delen tot zijn gedachtenis! Wij zijn materiële mensen, met een lichaam. Daarom wil God zijn beloften onderstrepen met materiële dingen, zoals brood en wijn en olie. Dat zijn wij als protestanten soms vergeten. Je hoeft alleen je hoofd maar mee te brengen in de kerk, de rest kan wel thuisblijven… Maar dan mis je toch wat!
De olie waarmee een zieke gezalfd wordt, is niet onbelangrijk. Ze onderstreept Gods belofte van zegen en zijn helende aanwezigheid. Je vóelt het, letterlijk. En daarbij is olie niet maar een willekeurig symbool! In de Bijbel is olie het teken van de Heilige Geest. Gezalfd worden met olie geeft aan: God zelf is hier, de Geest, de heler en trooster. Bovendien is zalving een teken van toewijding aan God. Vroeger werden priesters en koningen gezalfd voor hun taak. Zo betekent de zalving van een zieke ook toewijding. Het zegt: deze mens is van God. En God is voor deze mens. Er wordt een verbinding gelegd. De zieke die gezalfd wordt behoort niet toe aan de dood, maar aan het leven! Gods leven.
Dat alles, en nog meer, zit in zalving met olie. Natuurlijk, God kan ook genezen zonder olie, alleen op gebed. Maar laten we liefst gehoorzaam de middelen die Hij aanwijst gebruiken!

[geen wondermiddel]
De kerkhervormers waren altijd beducht voor een gevaar dat aan de Roomse rituelen verbonden was. Namelijk dat het een soort magische middelen en handelingen zouden worden. Magisch: dat wil zeggen dat ze uit zich zelf werken. Als je maar de goede formules gebruikt, als je maar het ritueel volgt. En zo zou olie om zieken te zalven ook een soort magisch middel kunnen worden. Zo moet het niet!
Daarom mag de ziekenzalving nooit los uitgevoerd worden, los van geloof en van gebed. Het gaat om het gehéél. Als iemand ziek is en de ouderlingen vraagt om voor hem te bidden en hem te zalven, dan wil dat zeggen: je zoekt het bij God. Dáár gaat het om bij de ziekenzalving. Je brengt je leven bij Hem, met dat wat je kwelt. Het gaat om heling, dat is veel breder dan medische genezing.
Het is niet voor niets dat Jakobus ook spreekt over zonden belijden en vergeving ontvangen. Als je je wilt laten zalven, word je geroepen om te onderzoeken of er dingen instaan tussen God en jou, of tussen jou en anderen, en die uit te spreken. Het moet goed, heel worden in je leven! De olie geeft aan: ik hoor bij Hem, en daar wil ik uit leven! Toewijding.
En dan? Geneest iemand dan altijd? Ik zei al: ziekenzalving is géén magisch ritueel om de dingen naar je hand te zeggen. De woorden die Jakobus gebruikt zijn dubbelzinnig. Er staat: ‘het gelovig gebed zal de zieke… behouden’. Behouden, niet ‘genezen’. Dat zou ook kunnen slaan op je eeuwig behoud. Verder staat er letterlijk ‘en de Here zal hem doen opstaan’. Is dat opstaan van je bed, of gaat het om de opstanding tot heerlijkheid op de laatste dag? Er wordt hier heil beloofd, dat is zeker, maar dat heil zou ook door de dood je deel kunnen worden! Nee, de ziekenzalving is geen magisch wondermiddel. Maar… heil, heling, het is in de Bijbel veel méér en breder dan alleen je eeuwig heil! Dan mag je ook verlangend uitzien naar wat God geven zal in genezing of verlichting.
Eén ding staat er wel heel helder: ‘en als hij zonden gedaan heeft, zal hem dat vergeven worden’. Dat is in élk geval het effect van ziekenzalving: dat dicht bij God mag zijn. Of je nu geneest of niet. ‘Of wij nu leven of sterven, van Hem zijn wij’.

[de praktijk]
De ziekenzalving. Misschien hebt u veel nieuwe dingen gehoord vanavond. Ik kan me voorstellen dat u zich dan afvraagt hoe het in de praktijk werkt. Dan kan ik slechts vertellen wat collega’s erover schrijven. Stel er komt een vraag om ziekenzalving. Dan gaat de predikant eerst eens met die persoon in gesprek. Als dan blijkt dat het een verlangen is op grond van geloof in Gods woord, wordt er een afspraak gemaakt. De predikant en een of meer ouderlingen gaan dan naar de zieke. Misschien zijn daar nog meer mensen, huisgenoten of anderen. Vaak wordt er met de aanwezigen gezongen en uit de Bijbel gelezen. Er is ook altijd een moment van schuldbelijdenis op één of andere manier. Jakobus schrijft immers ‘belijd elkaar uw zonden en bid voor elkaar, dan zult u gezond worden’. Vervolgens wordt er voor de zieke gebeden, meestal onder handoplegging. En tenslotte wordt de zieke gezalfd. Dat wil zeggen: de predikant brengt wat olijfolie aan op het voorhoofd van de zieke, terwijl hij zegenwoorden uitspreekt. Onze Protestantse Kerk heeft er een voorbeeldliturgie voor gemaakt die houvast geeft.
En dan? Dan is het Gods zaak verder! De zieke heeft in gehoorzaamheid gedaan wat hij of zij in de Bijbel las. De predikant heeft gebeden in geloof. En dan mag je vertrouwen dat God zal doen wat goed is. Genezing geven, of verlichting, of vertrouwen om rustig heen te gaan naar het Vaderhuis. Mensen die ervaring hebben, vertellen dat al deze ‘uitkomsten’ voorkomen. Maar altijd wordt er zegen ervaren, kan gezegd worden ‘het is goed zo’. Het brengt niet alleen de zieke dichter bij God, maar vaak ook de omgeving.

[slot]
Wat is het dan bijzonder dat God ons in de Bijbel zo’n eenvoudig en duidelijk voorschrift geeft. En wat is het zonde, dat wij er zo weinig mee doen! Ik wil u allen oproepen: onthoud dat deze mogelijkheid er is. Bent u ziek? Laat voor bidden en laat u zalven. Breng zo uw ziekte, ja heel uw leven, bij God de Here!
En natuurlijk, ik kan me voorstellen dat er nog allerlei vragen leven. Over de ziekenzalving, maar ook meer algemeen over ziekte en genezing, en Gods rol daarbij en zijn weg daarin. Juist omdat het zo concreet is, kun je deze vragen niet ontwijken! Als het waar is dat God geneest, dan is geloof ineens zo reëel. Dan kan het ook hard tegenvallen. Maar laten we ons niet daarom maar op de vlakte houden. Nee, laten we liever God op zijn woord nemen. Alleen dán kun je immers ervaren wat Hij doen zal!
Over twee weken is de volgende leerdienst. Die zal gaan over het onderwerp ‘gebedsgenezing’. Dat heeft hier alles mee te maken natuurlijk. Zouden die grote bijeenkomsten van gebedsgenezers misschien ook ontstaan omdat de kerken dit stukje Bijbelse onderwijs uit Jakobus verwaarloosd hebben?
Laat ik hiermee afsluiten, met één zin: God vervult niet al onze verlangens, maar wel al zijn beloften. En die zijn rijk, ook in Jakobus 5! Jezus Christus is dezelfde, gisteren, vandaag en tot in eeuwigheid.

Amen