Gemeente van Jezus Christus,

[intro: stelling]
“Ik geloof in een heilige algemene, christelijke kerk, de gemeenschap der heiligen”. Die woorden staan centraal vanavond. Het is al een tijdje geleden dat we een leerdienst hebben gehad, maar nu is er weer één. In deze dienst kijken we tegelijk ook terug op de viering van het Heilig Avondmaal, vanmorgen in deze kerk. Maar is dat wel te verbinden, een leerdienst over ‘de kerk’ en dankzegging voor het Avondmaal? Jazeker! En zelfs bijzonder goed!
Want wat is ‘de kerk’, waar we in belijden te geloven? Het is geen gebouw. We zijn hier wel bijeen in een kerk, maar eigenlijk moet je zeggen een ‘kerkgebouw’. Ín de kerk, het kerkgebouw, vind je de echte kerk. U en jij en ik, wíj zijn de kerk! Een gemeenschap van mensen. Of met zo’n typisch kerkwoord gezegd: een gemeente.
Maar wat voor gemeenschap is dat dan, die kerk? Wat maakt een groep mensen een christelijke gemeente? Kijk, dan zijn we precies uitgekomen bij wat we hier vanmorgen vierden. De catechismus heeft lange zinnen nodig om uit te leggen wat de kerk is, maar het kan veel korter. De kerk, dat zijn de mensen die samen de Maaltijd van de Here vieren. De kerk, dat is waar mensen samenkomen rond brood en wijn. Niet meer en niet minder. Dáár wil ik vanavond eens insteken, als we samen over de kerk denken. Vanmorgen, toen we hier het Avondmaal vierden, dat was pas écht kerk-zijn!
Nu hoor ik mensen al protesteren. Ja maar… kerk-zijn is toch veel meer? Samen zingen, samen het Woord horen. Elkaar praktisch helpen, of een luisterend oor bieden. Is dat geen kerk-zijn dan? Jazeker, en het hoort er allemaal bij, is belangrijk zelfs. Maar de kern van de kerk is de Maaltijd van Jezus!

[verdere uitwerking van de stelling]
De geloofsbelijdenis zegt ‘een heilige, algemene, christelijke kerk, de gemeenschap der heiligen’. Maar je zou die laatste woorden ook anders kunnen vertalen: ‘de gemeenschap van de heilige dingen’ – het brood en de wijn die Jezus’ lichaam en bloed zijn. Dit is waarschijnlijk zelfs de oorspronkelijke bedoeling van deze woorden. De kerk, de gemeenschap rond de heilige dingen!
We zagen het ook in de Bijbelgedeeltes die we lazen. Jezus zegt woorden die de Joodse hoorders ergerden: “Wie mijn vlees eet en mijn bloed drinkt, heeft eeuwig leven. Wie Mijn vlees eet en mijn bloed drinkt, blijft in Mij en Ik in hem”. Vlees eten, bloed drinken? U begrijpt dat Jezus hier verwijst naar de maaltijd die Hij instelde: het brood en de wijn die Hij zijn ‘vlees en bloed’ noemde. Hij zegt duidelijk hoe essentieel dat is. Dán hoor je bij Hem.
Van de eerste christenen hoorden we het ook. Twee keer maar liefst staat het in de paar verzen die we lazen: ze volhardden in het breken van het brood. Elke dag zelfs! Dat is nog eens iets anders dan een paar keer per jaar Avondmaal houden…
De kerk, dat is waar ze samen het brood breken. Het wonderlijke is, dat de Heidelbergse catechismus echter geen woord daarover zegt in de vragen die we lazen. Daar gaat het alleen over ‘Geest en Woord’. Horen de sacramenten dan niet bij de kerk? De opstellers noemden ze heel bewust echter niet, als reactie op de Roomse kerk van toen, waar alles draaide om het misritueel. Begrijpelijk in de tijd van toen, maar gezien in het licht van de Bijbel kan het eigenlijk niet. De protestanten vergeten soms de waarde van de sacramenten; de kerkdiensten werden ‘woord’-diensten, en het Avondmaal hing er soms bij. Maar, Jezus heeft nooit gezegd: ga preken aanhoren elke week. Hij heeft wel gezegd: doe dit tot mijn gedachtenis! – een bevel. En wat doen? Brood en wijn delen.
[deel hebben aan Christus en zijn ‘schatten en gaven’]
In het Heilig Avondmaal vinden we alles wat de kerk uitmaakt terug. Het woord ‘kerk’ komt uit het Grieks en betekent letterlijk ‘van de Heer’. De kerk, dat zijn de mensen van de Heer, de mensen die bij Jezus horen! En waar zie je dat het beste? In het Heilig Avondmaal. Het Heilig Avondmaal is namelijk dé plek van contact met Jezus Christus zelf! Het gaat niet om een stukje brood of wat wijn op zich. Jezus Zelf is daar aanwezig, en wie de Maaltijd viert ontmoet bij Hem. Hoe dat precies werkt, daar is veel over gediscussieerd, maar dát het zo is, staat vast. Jezus is daar!
Dit is heel belangrijk. Het Heilig Avondmaal is dus niet slechts een terugdenken aan vroeger, toen Hij stierf en zo verzoening bracht. Dat is iets van je verstand, en het hoort er wel bij. Maar het Heilig Avondmaal is gemeenschap met Jezus, verbinding met Hemzelf. Vanochtend zei ik het nog aan de tafel: het brood dat wij breken is de gemeenschap met het lichaam van Christus. Gemeenschap, dat is iets anders, dat is veel meer dan ‘een herinnering aan Hem’.
Wij beseffen dit soms weinig. We blijven hangen in een ‘herinneringsmaaltijd’. Maar nogmaals: de Heer is daar – wij mogen in contact met Hem komen, deel hebben aan Hem en wat Hij geeft! De catechismus zegt het ook: ‘wat is de gemeenschap der heiligen? Dat de gelovigen gezamenlijk, en ieder afzonderlijk, deel hebben aan de Here Christus’. Door het geloof, maar ook door brood en wijn. En, zo vervolgt de catechismus, ze mogen ook deel hebben aan al zijn schatten en gaven. Alles wat Jezus uitdeelt. Vergeving van wat je fout doet, genade en liefde, vrede in je hart, je veilig weten… Hij deelt uit! Aan ieder die gelooft, zeker, maar waar zie je dat vooral? Aan de Tafel van de Here, waar letterlijk wordt uitgedeeld. Daar mag je zeker worden: Hij geeft het állemaal, aan mij! Ik hoop dat u het ook zo ervaren hebt aan de tafel!
[gemeenschap met elkaar als gemeente]
Kerk-zijn is echter kruisvormig. Ten eerste dat verticale: horen bij Jezus, delen in wat Hij geeft. De verbinding met boven! Maar ten tweede is kerk-zijn ook horizontaal: horen bij elkaar. Een gemeente, een ‘gemeenschap der heiligen’. Die gemeenschap der heiligen wordt juist zichtbaar in de gemeenschap van de heilige dingen – rond de heilige tafel.
Dan is de kerk een heilzaam tegenwicht tegen het individualisme dat onze maatschappij doortrekt. Je hebt mensen die zeggen ‘ik geloof wel hoor, maar daar heb ik geen kerk bij nodig’. Dan zie je geloof blijkbaar alleen als persoonlijke band met God, alleen iets ‘verticaals’. Of ik vrees vaak: alleen wat ideeën over Hem, zonder relatie tòt Hem. Maar je hebt de kerk wél nodig als gelovige. Waarom? Omdat je in je eentje moeilijk het Heilig Avondmaal kunt vieren! Omdat je in je eentje de horizontale verbinding mist waartoe de Heer ons roept!
Want geloven ís geen prive-zaak. Je kunt alleen sámen geloven. Met al die anderen aan de tafel. Wat een mooi beeld is dat: samen aan tafel! Als een familiemaal, samen blij zijn over wat God geeft. Samen onder de indruk zijn van de liefde van Jezus. Dan brengt de maaltijd van Hem zo ook mensen tot elkaar. Mensen die je niet zelf uitgekozen hebt, net zoals je je familie ook niet kon kiezen. Maar die toch bij je horen, omdat ze bij Jezus horen.
Die gemeenschap met elkaar begint bij het Heilig Avondmaal. Maar ze beperkt zich niet daartoe. Wie samen brood en wijn delen, zullen naar elkaar omkijken als één het moeilijk heeft. Die zullen zich samen inzetten voor de zaak van de Here, op allerlei manieren. De catechismus spreekt over “je gaven bereidwillig en met vreugde gebruiken tot nut en heil van de andere leden”. En evengoed tot nut en heil van wie nog niet bij Christus horen, natuurlijk!
De Maaltijd van de Heer brengt mensen samen, rondom het ene middelpunt: Hijzelf. Alleen daarom al is het goed als het Heilig Avondmaal gevierd wordt zittend rond een tafel, waar je elkaar kunt aankijken. Als er veel mensen zijn, dan misschien liever staande in een grote kring. Want als er vijf of zes keer achtereen een tafel is, zoals in sommige kerken, dan voelt het ook niet erg als één viering met allen. Een kring van gemeenschap, in elk geval, dat is belangrijk. Een zogenaamde ‘lopende’ viering of zittend in de banken missen dit aspect. Want bij Jezus’ maaltijd hoort de gemeenschap met elkaar!

[verder dan eigen gemeente]
“Ik geloof in één heilige, algemene, christelijke kerk”. Of staat er niet “één”? In de grondtekst niet, daar staat ‘een’. Maar wie ‘één’ zegt, heeft de bedoeling wel goed begrepen. Er is maar één kerk van Christus, al is die dan verdeeld in gemeentes op allerlei plaatsen.
Het is bijzonder om dat te beseffen als je brood en wijn ontvangt: op dat moment op zondagmorgen wordt er op vele plaatsen wereldwijd avondmaal gevierd! En met die állen deel je in wat Christus geeft, en met die allen ben je één. Met een kerk in een sloppenwijk van Zuid-Afrika, met christenen in IJsland en Finland, met vervolgde broeders en zusters in Syrië en Irak… Allen één, zoals alle stukjes brood samen één groot brood vormden. Wat is het dan ook mooi om soms elders het Avondmaal te vieren, bijvoorbeeld op vakantie. Ik herinner me nog dat ik eens in Kopenhagen was op zondag. Ik ging naar een kerk, en daar werd juist het Heilig Avondmaal gevierd. Heel bijzonder, om dan met broeders en zusters die je helemaal niet kende, samen in één kring te staan!

Aan de andere kant komt bij de Maaltijd van de Heer helaas op een vervelende manier openbaar hoe de éne kerk van Christus verscheurd en verdeeld is. Ieder een eigen tafel, alleen voor de eigen groep. Gelukkig al minder dan vroeger! In onze Protestantse Kerk mag de kerkenraad iedereen mee laten delen in brood en wijn, uit welke kerk dan ook, als diegene in zijn eigen kerk of gemeente aan het Avondmaal mag deelnemen. Maar in de katholieke kerk mag ik níet deelnemen aan de eucharistie. En ja, dan kun je wel tegen elkaar zeggen “uiteindelijk geloven we allemaal in dezelfde God”, en dat is ook zo, maar als je niet samen brood en wijn kunt delen is er toch geen echte éénheid. Als kerken eenheid zoeken, is samen het Avondmaal vieren vaak de laatste stap. Maar zou het misschien niet de eerste stap moeten zijn?

[negatieve ervaringen met kerk en HA]
De kerk is de gemeenschap rond brood en wijn. Rond het offer van Jezus, samen verenigd in geloof. En toch… ik kan me voorstellen dat iemand denkt: u praat wel erg mooi en idealistisch. Ik ervaar dit allemaal echt niet zo! Soms is de kerk geen gemeenschap. Vaak is ze niet heilig, soms vergeet ze zelfs christelijk te zijn. Mensen kunnen heel negatieve ervaringen hebben met de kerk. Soms speciaal met betrekking tot het Heilig Avondmaal. Zo sterk zelfs, dat ze afhaken. Afhaken van de kerk, of zelfs van God en geloof. Droevig, maar reëel!
Er staat dan ook ‘ik gelóóf een heilige, algemene christelijke kerk”. Niet “ik ervaar” of “ik zie”. Want de realiteit is vaak grauw en rauw… We gelóven in Gods plan, om mensen te vernieuwen en te verenigen in zijn zoon. In de kerk als voorproefje van het Koninkrijk. En juist dáárom is het zo belangrijk om als gemeente steeds weer de maaltijd van Jezus te vieren. Om dat geloof levend te houden. Als correctie op al onze botheid en breuken, onze onvriendelijkheid en ongeloof. Om daar állen te zitten en het weer te beseffen waar het ten diepste om gaat: het kruis dat alles bepaalt.
Álles komt daar samen: vergeving voor verknoeiers, aansporing tot onderlinge liefde, uitzien naar wat komen gaat, kracht om vol te houden. Ik geloof echt dat dat iets zal doen met een gemeente, als ze vaker en bewuster het Heilig Avondmaal zou vieren!
Maar, zegt iemand, ik voel niet zoveel bij het Heilig Avondmaal. Maar het gáát ook niet om gevoel! Als je bij de maaltijd van de Here focust op wat je al dan niet voelt, zit je eenzaam in jezelf te staren. Ga liever om je heen kijken, en zie je broeders en zusters zitten! Ook de ene die je zo dikdoenerig vindt, en die ander die altijd zo sip kijkt. Kijk ze aan, zie dat je bij elkaar hoort! En kijk omhoog, letterlijk of figuurlijk. Zing het loflied mee als brood en wijn zijn rondgegaan. Loof God! Misschien komt het gevoel dan vanzelf wel. Maar het gáát er niet om! Doe maar gewoon mee, omdat Jezus het bevolen heeft!

[slot]
Zo heeft onze Here Jezus zijn gemeente gesticht. De mensen die bij Hem horen, en dat gedenken en vieren bij brood en wijn. Dát is de kern van kerk-zijn. Zo mochten ook wij vanmorgen zijn maaltijd vieren – althans, velen van ons. Laten we er dan uit léven. Een kruisvormig leven, gevoed door Hem. Eerst de verticale lijn: dat Hij ons laat delen in alles wat Hij geeft. Ten diepste in Hemzelf! De verbinding met boven! En dan ook de horizontale lijn: horen bij elkaar, als gemeente van Hem.
Laat dat kruis ons leven bepalen. Laten we zo de week ingaan. Gevoed en gelaafd, met nieuwe kracht om onze Here na te volgen in het leven van alledag. En in het bijzonder ook om samen kerk te zijn zoals de Here het bedoeld heeft. Levend uit de éne hoop, samen als broeders en zusters. Moge zo het Heilig Avondmaal vrucht dragen in ons leven – nu en telkens weer!

Amen